ÇOCUK İHMALİ VE İSTİSMARI

(Dr. Ayten ZARA, Uzman Klinik Psikolog konu içeriği için referans alınmıştır.)

Çocuk İhmali Nedir?
Dünya Sağlık Örgütü’nün tanımına göre ihmal, çocuğa bakmakla yükümlü kimsenin, çocuğun gelişimi için gerekli ihtiyaçları karşılamaması veya bu ihtiyaçları dikkate almamasıdır. Bu ihtiyaçlar sağlık, eğitim, duygusal gelişim, beslenme, barınma ve güvenli yaşam şartlarıdır. Ebeveyn veya bakıcının çocuğa sahip olduğu kaynaklarla orantılı bir yaşama alanı sağlaması gerekir.

İhmal ve İstismar Türleri Nelerdir?

▪ Duygusal gereksinimlerini karşılamamak,
▪ Çocuğun bakımını yapmamak (kirli, aç kalması),
▪ Çocuğu çalıştırmak,
▪ Çocuğun tıbbi gereksinimlerini karşılamamak,
▪ Çocuğu korumasız bırakmak,
▪ Sözel olarak hırpalamak, Çocuğu cinsel olarak taciz ve tecavüzde bulunmak,
▪ Çocuk pornografisi,
▪ Çocuğa fiziksel şiddet.

Çocuk İhmali Ne Kadar Yaygındır?
Çocuk ihmali çocuklara yapılan kötü muamelenin en yaygın şeklidir. Ne yazık ki ihmal, çocuk istismarı kadar görünür bir yara ve iz bırakmadığı için, istismar kadar çok dikkat çekmez ve çoğunlukla ihbar edilmez. Fakat araştırmalar ihmalin de en az istismar kadar zararlı olduğunu, özellikle çocuğun erken beyin gelişimine, fiziksel ve cinsel istismardan çok daha fazla zarar verdiğini göstermektedir.

İhmal Çeşitleri Nelerdir?

▪ Fiziksel ihmal
▪ Eğitimsel ihmal
▪ Duygusal ihmal

Fiziksel İhmal Nedir?

▪ Çocuğun temel tıbbi gereksinimlerinin karşılanmaması,
▪ Çocuğun önlenebilir rahatsızlıklardan korunmaması,
▪ Ciddi bir sağlık sorununda acil ve doğru tıbbi yardımın aranmaması,
▪ Çocuğun, bakacak yetkin kişiler bulunmadan ve uzun süreler boyunca yanlız bırakılması,
▪ Çocuğun gece geç saatlere kadar nerede olduğunun bilinmemesi ve umursanmaması,
▪ Çocuğa düzenli ve besleyici öğünlerin, temiz ve yeterli giysinin sağlanmaması.

Eğitimsel İhmal Nedir?
Çocuğun gelişimsel ve eğitimsel ihtiyaçlarının tutarlı olarak karşılanmamasıdır.
Örneğin;
▪ Çocuğun zorunlu yaşa gelmesine rağmen okula gönderilmemesi,
▪ 18 yaşın altında olmasına rağmen çalışmaya zorlanması,
▪ Okula devamlılığının sağlanmaması,
▪ Okula devam etmediği bilinmesine rağmen müdahalede bulunulmaması,
▪ Eğitimin başarısı için gerekli ihtiyaçların karşılanmaması ve gerekli desteğin sağlanmaması.

Duygusal İhmal Nedir?
▪ Çocuğa yetersiz ilgi ve şefkat göstermek,
▪ Çocuğun aile içi kötü muamele ve şiddete şahit olmasına izin vermek,
▪ Alkol ve/veya uyuşturucu kullanmasına izin vermek,
▪ Çocuğun suç işleme, aşırı saldırganlık gibi uyumsuz davranışlarına destek olmak veya izin vermek,
▪ Çocuğun duygusal veya davranışsal probleminde gerek duyduğu profesyonel psikolojik desteği almasına engel olmak veya geciktirmek.

Bir Çocuğun İhmal Edildiğini Nasıl Anlarız?
▪ Okuldan sık sık uzak kalıyorsa,
▪ Yemek veya para için dilencilik yapıyor veya çalıyorsa,
▪ İhtiyacı olan doktordan mahrum kalıyorsa,
▪ Sürekli pis giyiniyor ve kötü kokuyorsa,▪ Vücudu aşırı derecede zayıf düşmüş ise,
▪ Kendi kendine zarar veriyorsa,
▪ Alkol veya diğer uyuşturucuları kullanıyorsa,
▪ Evinde ona bakan kimse bulunmadığını belirtiyorsa, çocuk ihmaline maruz kaldığını düşünebiliriz.

Çocuk İhmali İhtimalini Artıran Nedenler Nelerdir?
▪ Cehalet,
▪ Yetersiz sosyoekonomik koşullar,
▪ Yetersiz sosyal destek,
▪ Şiddet uygulamalarını destekleyen veya hoş gören inançlar,
▪ Uygunsuz kişilerin örnek alınması,
▪ Ebeveyn veya bakıcıların geçmişte görmüş oldukları kötü muamele,
▪ Ebeveyn veya bakıcıların madde bağımlılığı,
▪ Ebeveyn veya bakıcıların çocuk gelişimi ile ilgili yetersiz bilgileri,
▪ Ebeveynlerin çok genç yaşta anne-baba olmaları,
▪ Çocuğun tek bir ebeveynle yaşaması,
▪ Ebeveynlerin aile içi şiddet yaşıyor olmaları,
▪ Ailelerdeki yüksek günlük stres düzeyi.

İhmalin Çocuklar Üzerindeki Etkileri Nelerdir?
▪ Yanlızlık ve korunmasızlık hissi,
▪ Öğrenme güçlüğü,
▪ Davranış problemleri,
▪ Yaşıtlarıyla ve çevreyle iletişimde başarısızlık,
▪ Ölüme kadar varabilen sağlık problemleri,
▪ İlgi görebilmek için sağlık problemi yaratma eğilimi, sürekli fiziksel problemler,
▪ Gelişim geriliği,
▪ Yemek istifleme alışkanlığı,
▪ Eşya ve madde bağımlılığı.

Çocukluğunda İhmale Maruz Kalmış Olan Yetişkinlerde İhmalin Etkileri Nelerdir?
▪ Topluma ve kendine güven eksikliği,
▪ Kendine zarar verme ve intihar eğilimi,
▪ Depresyon,
▪ Gelişim geriliği ve gelişmemiş benlik bilinci,
▪ Duygularını yönetme eksikliği,
▪ Sosyal ilişkilerde iletişimsizlik,
▪ Şiddet eğilimi,
▪ Aşırı alışveriş, kumar, alkol, uyuşturucu gibi değişik bağımlılıklara yatkınlık.

Toplumumuzu Çocuk İhmalinden Korumak İçin Neler Yapılabilir?
▪ İstismar riski altında olan çocukları korumak,
▪ Aile bilincini güçlendirmek ve aileleri destekleme amaçlı bilgilendirmek,
▪ Toplum farkındalığını yaratmak,
▪ Cemiyet aktiviteleri,
▪ Pozitif ebeveynlik.

İhmali İhbar Ederken Göz Önüne Alınması Gereken Durumlar Nelerdir?
▪ Ebeveynlerin çocuğa karşı yetersiz ilgisi, davranışları ve kayıtsızlıkları ihmalden ziyade fakirlikten mi kaynaklanıyor?
▪ Bu davranış veya kayıtsızlıklar kasıtlı olarak mı yapılıyor?

Çocuklarımız tüm yaşam hakları ihlal edilerek bir kez daha babaları, kardeşleri, komşuları ve birileri tarafından cinsel şiddete maruz bırakılarak mağdur edilir. Mağdur olan çocuğu sadece maruz kaldığı cinsel şiddetin kendisi etkilemez, olay ortaya çıktığında yakınlarının verdiği suçlayıcı ve yargılayıcı tepki ve mesajlar da derinden tahrip eder.
Çocukların cinsel istismarı Türkiye’de çok yaygın bir sorundur ancak rapor edilmez. Ne pahasına olursa olsun aile bütünlüğünün korunması ve sosyal dışlanmaya karşı korunmak amacıyla gizlenir. Ama bu sır sadece kaybedilen bir masumiyetin örtüsü olmaz, kaybedilen kimliklerin ve yaşamların da örtüsü olur.
Bilinmelidir ki çocukların cinsel olarak mağdur edilmesi istenmeyen kimlikler oluşturduğu gibi katastrofik yaşamlar da oluşturur; kültürel yozlaşmaya neden olduğu gibi dini inançları da tehdit etmeye başlar.

İhmal Ve İstismar Arasındaki Fark Nedir?
Çocuk İstismarı, çocuğun sağlığını, fiziki ve psikolojik gelişimini olumsuz etkileyen bilerek veya bilmeyerek; bir yetişkin (anne, baba, teyze, kardeş, büyükanne – baba, kamu görevlisi, öğretmen, polis vb.), çocuğun içinde yaşadığı toplum, Devlet tarafından yapılabilen hareketlerdir.
 İhmal ise, çocuğun sağlığı, fiziksel ve psikolojik gelişimi için gerekli ihtiyaçların karşılanmamasıdır.

İstismar Türleri Nelerdir?
Fiziksel İstismar: Çocuğun kaza dışı fiziksel açıdan zarar görmesi ve bedensel bütünlüğünün bozulmasıdır. Tokat, yumruk, tekme, sarsma gibi herhangi bir alet kullanmadan gerçekleştirilebileceği gibi kemer, sıcak su, ütü basma, hortum, sigara gibi objeler kullanılarak gerçekleştirilebilir.

Duygusal İstismar: Çocukların, onları etkileyen tutum ve davranışlara maruz bırakılarak veya gereksinimleri olan sevgi, ilgi ve bakımdan mahrum kalmaları sonucu toplumsal, bilimsel standartlara göre psikolojik hasara uğratılmalarıdır.

Ekonomik İstismar: Çocuğun fiziksel ve zihinsel gelişimini olumsuz etkileyen, yaşı ve gücü ile orantılı olmayan işlerde ucuz emek olarak çalıştırılmasıdır.

Cinsel İstismar: Bir çocuğun bir yetişkin tarafından cinsel uyarım ve doyum için kullanılmasıdır. Herhangi bir yetişkin çocuğu bu amaçla kullanabileceği gibi, çocuklar kan bağı olan kişiler tarafından da cinsel istismara maruz bırakılabilirler. Cinsel istismar ırza geçme, ırza tesaddi, söz atma ve sarkıntılık biçiminde gerçekleşebilir.

Medya İstismarı: Yazılı ve görsel basının, yasaları ihlal ederek, çocuğun özel hayatının gizliliği ve çocuğun yararı temel ilkelerini zedeleyerek, kar amacını öncelikli tutarak çocuğun sağlığını, fiziksel, zihinsel ve ahlaki gelişimini olumsuz yönde etkileyecek şekilde çocuğun gerek izleyici olduğu gerekse haber kaynağı olarak kullanılması sureti ile yapmış olduğu yayınlardır.

Cinsel İstismar Nedir?
Cinsel istismar, cinsel açıdan olgun ergen veya yetişkin tarafından zorlama, kandırma, rüşvet, korkutma, tehdit ve baskı yolları ile çocuğa olan sosyal ve spesifik sorumluluklarını ihmal ederek çocukla herhangi bir cinsel eylemde bulunarak cinsel haz alınmasıdır.
Cinsel istismar aşağıdaki her bir durumu da kapsamaktadır:

1. Cinsel eylemin herhangi bir araç kullanılarak yapılıp yapılmaması;
2. Genital ya da fiziksel temas içerip içermemesi;
3. Çocuk tarafından başlatılıp başlatılmaması;
4. Zarar vermesi ya da vermemesi.

Cinsel İstismar çeşitleri nelerdir?
▪ Temas içermeyen (seksi konuşma, teşhircilik),
▪ Röntgencilik,
▪ Cinsel dokunma (cinsel organlara dokunma),
▪ Oral seks (oral-vajinal, oral-penil, oral-anal),
▪ İnterfemoral ilişki (çocuk bacakları arasına penisin yerleştirilmesi),
▪ Cinsel penetrasyon (anal, genital, parmak, cisim),
▪ Cinsel sömürü (pornografi ve çocuk fuhuşu).

Cinsel İstismara Neden Olan Etkenler Nelerdir?
A. Psikososyal ve Kültürel Risk Etkenler:

1. Geleneksel erkek egemenliğini romantikleştiren ve popüler yapan medya programları
2. Medya yolu ile çocuklara gösterilen cinsel ilgiye toplumsal tolerans gösterilmesi,
3. Cinsel saldırganlara yönelik hukuki yaptırımların zayıf ve yetersiz olması,
4. Duygularını cinsel bir yolla ifade etmeyi öğreten kültürel normlar,
5. Mastürbasyonu bastıran moral normlar,
6. Pornografi gibi aşırı uyaranların kolay ulaşılır olması ve seyredilmesi,
7. Sosyal açıdan izole olmuş aile, aile bireyleri arasındaki sınırların ve mahrumiyetin erozyona uğraması.

B. Kişisel ve Psikolojik Risk Etkenleri:
▪ Saldırganların güçlü olma ve kontrol etme ihtiyaçları,
▪ Karşı cinsle sağlıklı iletişim kurabilme düzeyinde cinsel olgunlaşmaya ulaşmamış olması,
▪ Reddedilme veya yetersiz olma korkusu,
▪ Alternatif cinsel doyum kaynaklarının ulaşılmaz olması veya tam tatmin etmemesi,
▪ Saldırganın kendine özgüvenini tehdit eden stres durumları,
▪ Evlilik ilişkisinin işlevselliğini kaybetmesi, evlilik sorunları ve cinsel işlev problemleri,
▪ Aile içi şiddet, ebeveyn-çocuk bağlılığının uzak olması, anne yoksunluğu veya hasta olması,
▪ Alkol ya da madde kullanımı,
▪ Psikopatolojik rahatsızlıklar.

Hangi Özelliklere Sahip Çocuklar Cinsel İstismar Riskiyle Karşılaşabilir?
▪ Cinsel istismar, sosyo-ekonomik ve kültürel düzey ne olursa olsun, her yaş grubundan çocuklar tarafından yaşanmaktadır.
▪ Zihinsel ve fiziksel özürlü çocuk ve kadınların daha çok istismar edildiği bilinmektedir.
▪ Sosyal olarak izole olmuş, ekonomik olarak güçsüz ve duygusal olarak koruyucu olmayan ailelerdeki çocuklar daha çok cinsel istismar yaşamaktadır.
▪ Bir çok cinsel istismar olayı aile içinde ya da çocuğa yakın kişilerce yapılmaktadır.
▪ Aile dışı cinsel istismar her şekilde olabilir ve daha uzun sürebilir.

Çocuklar Neden Cinsel İstismar Olayını Söyleyemezler?
▪ Olayın ne olduğunu anlamayacak ve kelimelerle ifade edemeyecek kadar küçük olabilirler,
▪ Olayın gizli tutulması için tehdit edilmiş veya rüşvet verilmiş olabilirler,
▪ Cinsel istismar yolu ile verilen ilgiden ve buna eşlik eden duygulardan dolayı kafaları karışmış olabilir,
▪ Kimsenin kendilerine inanamayacağını düşünürler,
▪ Kendilerini suçlarlar veya kendilerinin kötü olduğunu ve istismarın kendileri için bir ceza olduğuna inanırlar,
▪ Çok utanıyor olabilirler,
▪ Cezalandırma korkusu yaşayabilirler,
▪ Sevdiklerinin sorun yaşayacağı korkusu ile söylemeyebilirler.

Saldırganlar (Eylemi gerçekleştiren kişi) Kimdir?
Saldırganlar çocuğa en yakın olan kişilerdir. Çocuğa yönelik istismarların daha çok aile için de meydana geldiğini bildiğimizden saldırganlar sırasıyla, babalar, ağabeyler, dedeler ve yakın akrabalar olabilmektedir. Aile dışında ise komşular, öğretmenler ve doktorlar da bu suçu işleyenler olabilmektedir. (Devamı üçüncü bölüm yazımızda)

Klinik Psikolog
Zeynep Doğan